به نام خداوند جان و خرد
... در هردوره از زمان که صحبت از شعر به میان می آید بی گمان ذهن به
سمت وزن نیز متوجه می شود . شعر و وزن ملازم یک دیگرند . می توان
گفت وزن یکی از مهم ترین علایم سخن موزون است که باعث جلب نظر
خواننده می شود .(درآثار قدما معنی ومضمون در کنار خیال وزن را به
مفهوم دقیقش می ساخته است[1]) .
همواره وزن در جوار خیال در شعر مورد توجه بوده است . درعالم نقد این
هرسه هنوزهم عمده معیارهای نقد شعر به حساب می آیند . سخن از وزن
شعردر بیشتر زبان ها بوده وهست ، وزن درزبان های ژرمنی ، یونان باستان
اروپایی ، آریایی ، سنسکریت و همین طور زبان های ایران از باستان تا امروز حایزاهمیت بوده است[2] .
وقتی که به آثار قدما که بعد از ورود اسلام به دست ما رسیده است ، نظری
می اندازیم متوجه می شویم که شعرازابتدای پیدایش تا به حالا دارای یک سری
قوانین خاص مربوط به وزن بوده است . در المسالک والممالک ، ابن خردادبه
(تألیف 230 ه ق) یکی از قدیمی ترین نمونه های شعرموزون را به بهرام گور
وابن طرفان نسبت داده اند . این درحالی است که تقریباً همزمان خلیل بن احمد
فراهیدی ازدی ( 175 ه ق) ازعلمای عرب پایه گذارعروض در شعر است .
البته مدت زمان زیادی از پیدایش وزن توسط فراهیدی نگذشته بود که این
کتاب به شعرفارسی نیز راه پیدا کرد که این خود نمایانگراین است که عروض
فارسی برگرفته ازعروض عرب است . در هر صورت باید گفت عروض
فارسی با این قاعده و قوانین برگرفته از عروض عربی است وتلاش ایرانیان
درتکمله عروض فارسی ، خود بسیارحایزاهمیت است[3] .
شمس الدین محمد قیس رازی ازنخستین کسانی است که قوانین عروض را
درکتاب خویش تدوین کرده است ، این کتاب شامل سه فن است : علم نقداشعر
علم توانی ، علم عروضی .
ازآن به بعد هر کسی کتابی در عروض نوشته بی گمان به المعجم رازی نظر
داشته و آن را یک بارمطالعه کرده است . جالب است بدانید که این کتاب
درباب ششم به موسیقی لفظ معنوی انواع ادبی نیزپرداخته است . پس می بینیم
که فقط درموردعروض نیست و کتابی کامل است درباب شعر . با این تفاسیر
بی گمان می توان فهمید که هیچ کتابی بعدازورود اسلام به فارسی در
روزگارسامانی تا به حال به اندازه معجم جامعیت و ماثعت ندارد .
البته می توان در مورد معیار الاشعارخواجه استثنا قایل شد و گفت که آن نیز
یکی ازبهترین آثار است . معیارالاشعار دردو فن نوشته شده است : 1 – قافیه
2 – علم عروض . البته هستند آثاری که دراین باب به رشته تحریر درآمده اند از
جمله : عروض جامی ، عروض سیفی ، قافیه جامی و....
فرهنگ آنندراج نیز مطالب جالبی درمورد عروض دارد که خود رساله ای گویا
وجامع است درباب عروض . البته در باب تآلیفات معاصرین کتاب های
موسیقی شعر دکترشفیعی کدکنی ، وزن شعردکترپرویزناتل خانلری ، عروض
حمیدی وفرهنگ موسیقی شعردکترمحسن ذوالفقاری . درمورد کتاب موسیقی
شعرمی توان گفت که این کتاب یک باب انتقادی درمورد موسیقی شعرگشوده
وهرگز به سبک وسیاق کتاب های عروض پیشینیان تقریرنگشته است . موسیقی
شعر دامنه پهناوری دارد گویا نخستین عاملی که مایه رستاخیزکلمه ها در زبان
شده و انسان ابتدایی را به شگفتی وا داشته است همین کاربرد موسیقی در نظام واژه ها بوده است [4].
موسیقی شعر عوامل متعدد و قابل بحث وتحلیلی دارد که عبارتند از : وزن ،
قافیه ، جناس و ردیف . که در اینجا تعریفی سنتی و پایه را از عروض به سیاق گذشتگان برای شما می آورم ... .
برای مطالعه بقیه مقاله به ادامه مطلب رجوع نمایید.
[1] . دکتر محسن ذوالفقاری ، فرهنگ موسیقی شعر ،چاپ اول ، زمستان 80، ص12 .
[2] . پرویز خانلری ، وزن شعر فارسی ، انتشارات توس ، تهران ، چاپ دوم ،1367، ص29 .
[3] . همان مأخذ ، ص56 .
[4] . دکترمحمدرضا شفیعی کدکنی ،موسیقی شعر ، چاپ پنجم ، سال1376 ، ص 8 .
مهراب کمالی(خرد)
تعریف جالب و جامعی که می توان به دست داد این است که معروضٌ علیه
شعر است یعنی شعر را بر آن عرض کنند تا موزون از تا موزون پدید آید و آن
مفعولی است به معنی مفعولٌ به [1]. البته در باب عروض تعاریف دیگری هم
هست ؛ من جمله :" عروض چوبی باشد که نیمه بدان قائم ماند و چون قوام
بیت شعر به قسمت آخر مصراع است این قسمت را مجازاً عروض خوانده اند و
آنگاه که این لفظ از باب تسمیه کامل به اسم جز بر علمی که از اوزان شعر بحث
می کند اطلاق شده است[2]" .
از وجوه دیگر اینکه عروض در لغت عرب ماده شتر توسن است و اوزان شعر
که شاعر باید رام خود کند به همین دلیل عروض نامیده اند و سخن دیگر اینکه
"العروض " نام دیگر شهر مکه است و از آنجا که خلیل ابن احمد فراهیدی این
علم را در مکه وضع کرد آن را به این نام خوانده اند[3] .
با تمام این صحبت ها عروض را می توان مجموعه قواعدی دانست که وزن
شعر را با آن می سنجند یعنی دراصل محک زدن است که درستی یا نادرستی
آن را نمایان می کند .منکران فایده این علم می گویند : (( ادراک وزن را به ذوق
تواند بود و صاحب ذوق از عروض مستغنی باشد [4].))
البته پر واضح است که ذوق در کنار معیارهای عروض بسیار لازم و
ضروری است . خواجه نصیرالدین طوسی چهار فایده در مورد علم عروض
عنوان داشته است : آن که احاطت به همه اوزان و احصای آن و وجود مناسبت
ومخالفت اوزان با یک دیگر و تصرفات پسندیده و ناپسند در آن علم مشتمل
برآن است ، از ذوق حاصل نتواند شد و از ضالت حاصل آمد تشخیص اوزان
نزدیک به هم و ایجاد ذوق در انسان هایی که ذائقه شعری ندارند بدین علم
صورت می گیرد[5] .
برای پی بردن به وزن شعر می توان به دو مورد اشاره کرد که البته پیش از
پرداختن به آنها به معرفی کلمات اساسی و کلیدی آن دو مورد می پردازم :
همان طور که می دانیم کوچک ترین واحد صوتی در نظام آوایی زبان فارسی
(واک) یا (واج) است. واج ها دو گروهند :
1.
ح حروف الفبایی (صامت ها)
2. حرکات (مصوت)
از به هم پیوستن دو یا چند واج هجا تشکیل می گردد.
هجا : واحدهای زبانی که با یک دم بدون انقطاع از دهان خارج می شوند ، از
کنارهم نشستن هجاها کلمات ساخته می شوند و به مجموع کلمات کلام می
گویند . به همین سادگی که می بینید .
در زبان فارسی هجاها به سه بخش تقسیم می شوند :
· کوتاه : از ترکیب صامت + مصوت کوتاه (حرکت) C + V
· بلند : از ترکیب صامت + مصوت بلند C + V + C
· کشیده : از ترکیب صامت + مصوت بلند + یک یا چند حرف صامت
C + V + C + C
البته در عمل و در پایان مصرع ها ، هجایی به عنوان هجای کشیده نداریم ،
ولی همان طور که ذکر شد هجای کشیده از یک هجای بلند و یک هجای کوتاه
یا بالعکس تشکیل شده است .
یا به صورت کلام این طور می توان عنوان کرد :
1 . صامت ها ( حروف الفبا )
واج ها
2 . مصوت ها ( حرکات )
[1] . شمس قیس رازی ، المعجم ، ص 27 .
[2] . پرویز ناتل خانلری ، وزن شعر فارسی ، ص 84- 83 .
[3] . همان مأخذ ، ص 84 .
[4] . خواجه نصیرالدین طوسی ، معیارالاشعار ، نشر جامی تهران ، 1369 ، ص 122 .
[5] . همان مأخذ ، ص 135 – 133 .
مصوت های ساده مصوت های مرکب کوتاه بلند کوتاه بلند َََ a آ ā ai iā ِ i او i au ūā ُ ای ū
سلام دوست گرامی ، از وبلاگ زیبای شما دیدن کردم ، مطلب مفیدی بود . خوشحال می شوم به من هم سری بزنید . موفق و سربلند باشید . آزاد
ممنونم که به وبلاگ ما سرزدید و نظر دادید.
همیشه سبز باشیدو با طراوت
مطلب عالی بود - تشکر