انجمن ادبی فردوسی رباط کریم

پایگاه ادبی شاعران رباط کریم

انجمن ادبی فردوسی رباط کریم

پایگاه ادبی شاعران رباط کریم

عروض۳

1. در وهله دوم با توجه به نحوۀ تنظیم سبب و وترها که در قسمت ارکان عروض به آن اشاره کردیم باید فاصله ها و سبب و وترها را از هم جدا کنیم ، همانطور که می بینید در بیت مذکور سبب و وترها به صورت منظم در جای خود نشسته اند و تناسب آن رعایت گردیده است .

2. حال باید تمام وتر و سبب وفاصله ها را طوری تنظیم کنیم که وزن عروضی خاصی را به دست آوریم .

شیوه هجایی

شیوه ای دیگر نیز متداول و مرسوم است که شیوۀ هجایی نام دارد که ذیلاً همراه با مثالی به توضیح آن می پردازیم . در این روش باید مصرع ها را به هجاهای کوتاه وبلند و کشیده تقطیع کنیم و آنگاه هجاها را به ارکان عروض متناسب با آن تقسیم نماییم و دست آخر نیز اسم ارکان عروض را ذکر کنیم ( فاعلاتن و یا ... )

تعداد هجاها معمولاً با تعداد مصوت ها متناسب است . باید ذکر شود که علامت ( U ) برای دو واکی ها – هجای کوتاه – و علامت ( ─ ) برای سه واکی ها و مصوت های بلند – هجای بلند – محسوب می شود .

در این شیوه نیز مانند شیوۀ قبلی سه مرحله را می بینیم :

1. تقطیع هجایی

دل می رود زدستم صاحبدلان خدا را

دردا که راز پنهان خواهد شد آشکارا

دل

─

در

─

می

─

دا

─

ود

─

را

─

دس

─

پن

─

تم

─

هان

─

صا

─

خا

─

حب

─

هد

─

لان

─

دا

─

دا

─

کا

─

را

─

را

─

─ ─ U ─

U ─ ─

─ ─ U ─

U ─ ─

2. تقطیع به ارکان

دل می رود

─ ─ U ─

دردا که را

─ ─ U ─

زدستم

U ─ ─

زپنهان

U ─ ─

صاحبدلان

─ ─ U ─

خاهد شدا

─ ─ U ─

خدا را

U ─ ─

شکارا

U ─ ─

همانطورکه ملاحظه می کنید در تقطیع هجایی واک ها را از هم جدا کرده و بر طبق آهنگ و موسیقی خاص کلمات می نویسیم و بعد هجاهای کوتاه و بلند آن را مشخص می کنیم . در تقطیع به ارکان وقتی که هجاهای کوتاه وبلند را مشخص کردیم بر اساس نظم وترتیب خاص و موسیقی و آهنگ خاص عروض ، وزن عروض شعر را بدست آورده و می نویسیم .

مقایسه عروض قدیم وجدید

اگر در مقام قیاس عروض قدیم و جدید برآییم باید بگوییم که مزیتی که عروض جدید نسبت به عروض قدیم دارد در این است که در عروض جدید تمام صور شعر فارسی و ارکان آن را می توانیم به دو هجایی تا پنج هجایی تقسیم کنیم و مشکل تشخیص فاصله و وتر وسبب را که در عروض قدیم وجود داشته حل کرد . البته یکی از مشکلاتی نیز که در عروض قدیم وجدید با آن مواجه می شویم مسأله " زحافات " شعر است . وجود زحافات زیاد ودشوار بدون فراگیری آن توسط علاقه مندان به آن می باشد که این مسأله با تلفیق بسیاری از زحافات در یکدیگر و محدود شدن آن آسان می شود .

به طور مثال تلفیق زحافات حذف و قصر در یکدیگر که مجنون مقصور، مجنون محذوف و اسم مبلغ در فاعلاتن که به صورت اصلم نوشته می شود .

تلفیق و حذف بعضی از وزن های حروفی که خاص شعر عرب است از نامگذاری بی مورد آنها جلوگیری کرده مانند فاعلاتن فاعلن فاعلاتن فاعلن که در عروض قدیم به بحر مدید مثمن سالم مشهور است قابل تلفیق با بحر رمل است و می توان آن را بحر رمل مثمن محذوف خواند و...

درتقطیع برای بدست آوردن درست وزن شعر توجه به بعضی نکات لازم و ضروری به نظر می رسد که در این قسمت به آنها اشاره می کنیم .

اولین چیزی که باید در تقطیع به آن توجه نمود و مهم نیز می نماید ، صحیح خواندن شعر و تقطیع براساس آنچه تلفظ می کنیم است . آنچه را که در خوانش شعر نمی آید نباید در املای عروضی بنویسیم به طور مثال " های " غیر ملفوظ ، " واو" معدوله و " همزه " یا مصوت بلند " آ " که حرفی قبل آن می آید و باعث می شود که همزه یا " آ " تلفظ شود . به این مثال ها توجه کنید :

نامه : های غیر ملفوظ دارد پس به صورت نام می نویسیم ( 110 )

خواب : واو غیر ملفوظ دارد و به صورت خاب می نویسیم (110)

واگر : همزه آن در تلفظ حذف می شود و به صورت وگر می نویسیم ( 100 )

وآن : به صورت وان تلفظ می شود .( 101 )

واک های تشدید دار در املای عروضی به حساب آورده می شوند و یک واک محسوب می شوند مانند : امّا = ام ما

تبصره 1 - حرف مد یک واک محسوب می شود و در روش هجایی خود یک هجای بلند به حساب می آید .

تبصره 2 – ساکن دوم درابیات به جز در پایان مصراع ها به یک ساکن ومتحرک تبدیل می شود . اگر ساکن سوم یا بیشتر بعد از آن باشد حذف می گردد مانند کاست = ک ا سُ

در شیوه هجایی به یک هجای بلند و یک کوتاه تبدیل می شود (کاس = ─ U)

این گونه کلمات در پایان مصرع ها به صورت یک هجای بلند آورده می شوند و در روش سنتی عروض تا دو ساکن آن در املای عروض می آید : کاست (─ 110). البته این مورد در اوزان دوری که در هر مصراع به دو قسمت مستقل تبدیل می شوند متفاوت است .پایان هر قسمت در وزن دوری در حکم پایان مصرع است .

این بدان معناست که اگر در پایان هر قسمت کلمه ای بود که بیش از یک ساکن داشت نباید در ساکن های آن تغییری ایجاد کرد . کلمه کاست در پایان قسمت اول اوزان دوری اینگونه آورده می شود

( کاست = ─ )

کسره وضمه اشباعی : این نوع کسره و ضمه بازمانده مصوت های مرکب موجود در ایران باستان و فارسی میانه است که به آنها کسره و ضمه مجهول نیز می گویند [1].

البته مصوت های مرکب دیگر امرزه وجود ندارند و از بین رفته اند ولی آثار و بقایای آنها در میان کلمات دیده می شود .

این کسره و ضمه ها گاه هنگام تقطیع واکها و هجاها اجزای بیت را در ظاهر نامنظم می کنند وراه کار این است که این گونه کسره ها و ضمه ها را به هجای بلند بدل کنیم و در عروض سنتی بعد از آنها یک ساکن قرار دهیم تا ناهماهنگی میان اجزاء مقابل هم در دو مصراع ازبین برود [2].

دادمش تصریع نثر و می دهم ابرام نظم

دانم ابرام مثنّا برنتابد بیش از این خاقانی

دا

─

دا

─

مش

─

مب

─

تص

─

را

─

ری

─

نث

─

ثن

─

نا

─

می

─

بر

─

هم

─

تا

─

اب

─

بد

─

را

─

بی

─

نظم

─

زین

─

فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن

بحر رمل مثمن محذوف مقصور

هجاهای کوتاه و کشیده : این هجاها در پایان هر مصراع که باشند در حکم هجای بلند هستند و لاغیر ، مانند : نه = ─ ، خست = ─

صحیح تلفظ کردن واو عطف : این واو به صورتهای َ و ، ُو می آیند ( واو مجهول ) و در تقطیع شعر دارای اهمیت هست و اگر واو در کلمه بعد از خود در هنگام خوانش ادغام شود مانند " واگر " که گاه " وگر " تلفظ می شود .

ابدال : از نکات مهم واساسی که در تقطیع شعر مورد توجه قرار می گیرد ابدال است و آن بدین صورت است که یک هجای کوتاه تبدیل به یک هجای بلند می شود و یا دو هجای کوتاه به یک هجای بلند و یا بالعکس . دربحر رمل درآغاز مصراع اگر به جای فاعلاتن ، فعلاتن بیاید می توان هجای کوتاه اول مصراع را به هجای بلند تبدیل کرد و یا وقتی که در پایان مصراع دو هجای کوتاه درمقابل یک هجای بلند قرار می گیرد می توان دو هجای کوتاه را در کمر یک هجای بلند قرار داد مانند :

U U ─ = ─ ─

عمل ابدال در ارکان دیگر مانند : ─ ─ U U مستفعل ، ─ U U ─ ─ فعلاتن و ─ U U ─ ─ مستفعلن با توجه به رکن های دیگری که در بیت موجود هستند امکان پذیراست که بنویسیم ─ ─ ─

که البته باید با ارکان موجود در بیت متناسب باشد .

قلب : جابجایی هجای کوتاه و بلند یا بالعکس را قلب گویند . به عنوان مثال درتمام ابیات وزن شعر مفتعلن ─ U U ─ است ولی در یک بیت یکی ازارکان مفاعلن U ─U ─ می باشد که از قلب استفاده و به ─ U U ─ تبدیل می شود .

آشنایی با وزن های شعر و زحافات آنها

در مورد وزن و شعر عدد آن را بیش ازدویست ذکرکرده اند ولی امروزه بیش از نوزده بحر و وزن کاربرد ندارد که عبارتند از :

رمل – هزج – متقارب – وافر – متدارک – منسرح – مجتث – کامل – مضارع – خفیف - سریع – قریب – غریب – طویل – مدید – بسیط – مشاکل – مقتضب

گفته اند :

رجز و خفیف ورمل ، منسرح دگر مجتث

بسیط و وافر و کامل ، هزج ، طویل و مدید

مشاکل و متقارب ، سریع و مقتضب است

مضارع و متدارک ، قریب و نیز جدید

اوزان زبان فارسی عبارتند از : جدید ( غریب ) ، قریب و مشاکل

اوزان عرب عبارتند از : کامل ، طویل ، وافر ، مدید ، بسیط.

تمام اوزانی که در بالا ذکر شده وخارج از این دو دسته قرار می گیرند بین زبان فارسی و زبان عرب مشترک هستند .

تمام اوزان نوزده گانه ای که برشمردیم از نظر تقسیم بندی در دو دسته قرار می گیرند :

1. مختلف الارکان

2. متفق الارکان

بحور مختلف الارکان

بحر سریع : در لغت به معنی زود است ولی در اصطلاح عروض از بحوری است که اغلب سدس کاربرد دارد . اجزای تشکیل دهنده این بحر مستفعلن مستفعلن مفعولات که به صورت مطوی به کار می رود یعنی به صورت مفتعلن مفتعلن فاعلاتُ می آید .

· زحافات سریع : خبن مفاعلن U ─U ─ ، طیُ مفتعلن ─ U U ─

· مطوی مرفل : مفتعلاتن ─ U U ─ ─

· مجنون مرفل : مفاعلاتن U ─ U ─ ─

· ترفیل : مستفعلاتن ─ ─ U ─ ─

· اذاله : مستفعلان ─ ─ U ─

· مجنون مزال : مفاعلن U ─ U ─

· مطوی مزال : مفتعلان ─ U U ─

· قطع : مفعولن : ─ ─ ─

در زیر نمونه هایی از اوزان رایج در بحر سریع را می آوریم :

مفتعلن مفتعلن فاعلن ─ U U ─ ─ U U ─ ─ U ─ بحر سریع مسدس مطوی مکشوف

مفتعلن مفتعلن فاعلان ─ U ─ ─ ─ U U ─ ─ U ─ بحر سریع مسدس مطوی موقوف

بحرمضارع : در لغت به معنای مشابهت است ولی در اصطلاح به بحری اشاره دارد که اصل آن از مفاعیلن فاعلاتن به وجود آمده است ( مکفوف) یعنی از مفاعیلن فاعلات ُ ساخته می شود .

صورت مفاعیل ُ فاعلاتُ در شعر فارسی کم کاربرد است .

زحافات این بحر عبارتند از :

· قبض : مفاعلن (100100) U ─U ─

· کف : مفاعیل (010100 ) U ─ ─ U

· خم : مفعولن (101010) ─ ─ ─

· ضرب : مفعول ( 01010 ) ─ ─ U

· بتر : فع (10) ─

· حذف : فعولن (10100) U ─ ─

· قصر : مفاعی (10100) U ─ ─

· هتم : فعول (1100) U ─

· جب: فعل (100) U ─

· زلل: فاع (110) ─